Yeryüzünde aşındırma, biriktirme ve taşıma yapan kuvvetler dış kuvvetler olarak adlandırılır. Yer şekilleri dış kuvvetlerin etkisi sonucunda oluşmaktadır. Yeryüzündeki şekillerin bazıları biriktirme bazıları ise aşındırma faaliyetleri sonucunda oluşmaktadır. Yeryüzünün şekillenmesinde etkili olan dış kuvvetler şunlardır : Akarsular, rüzgarlar, buzullar, dalga ve akıntılar ile yer altı sularıdır.
Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri
Akarsular eğim arttığı zaman aşındırma, eğim azaldığı zamanlarda ise biriktirme şekilleri yapar.
Akarsuların Aşındırma Şekilleri
Akarsular geçtikleri yüzeyin malzeme yapısı ve benzer özelliklere göre derine, geriye ve yana doğru aşındırma yaparlar. Aşındırma yapılan yüzeyin sertliği ve direncine bağlı olarak farklı şekiller oluşur. Bu şekiller şunlardır.
- Vadi: Akarsuyun yana, derine ve geriye aşındırma yaparak oluşturduğu doğal kanallara vadi adı verilmektedir. Eğimli arazilerde derine aşındırma sonucu çentik vadiler, farklı yapıdaki kayaçların bulunduğu alanlarda farklı derecede aşınmaya bağlı olarak basamaklı yapıdaki kanyon vadiler oluşur. Eğimin az olduğu yerlerde geniş tabanlı vadiler, akarsuyun dirençli tabakaları enine kesmesi sonucu ise boğaz vadiler oluşur.
- Menderes: Eğimin az olduğu yataklarda akarsuyun yatağını yana aşındırması sonucu oluşur. Mendereslerin oluşumunda hem aşındırma hem de biriktirme etkilidir. Mendereslerin içerisindeki kıvrımlardan aşındırma ile oluşan dış bükey yere çarpak, iç bükey bölgeye ise yığınak denir.
- Kırgıbayır: Sel sularının eğimli ve bitki örtüsünden yoksun yamaçları yarması ile oluşan şekillerdir.
- Peribacası: Volkanik tüflü arazilerde sel sularının aşındırması ile oluşur. Aynı zamanda rüzgarların da etkisi vardır.
- Plato: Çevresinden yüksekte olan ve akarsular tarafından derince yazılmış sahalara denir.
- Seki (Taraça): Akarsuların aşındırma ve biriktirme faaliyetleri sonucu akarsu yatağında oluşan basamaklı yapıya denir.
- Dev Kazanı: Şelalelerin yüksekten dökülürken tabanda oluşturmuş oldukları çukurlara dev kazanı denir.
NOT: Akarsuların yatağı içinde yapmış olduğu aşındırmaya fiziksel aşındırma, eriyebilen kayaklar üzerinde suyun etkisi ile meydana gelen aşındırmaya kimyasal aşındırma denir.
Akarsuların Biriktirme Şekilleri
Akarsular eğime bağlı olarak kuvvetli oldukları yerlerden kopardıkları malzemeleri eğimin azalmasına bağlı olarak taşıyamadıkları yerlerde biriktirmeleri ile oluşan şekillerdir.
-
Delta: Denize ulaşabilen akarsuların taşıdıkları malzemeleri ağız kısmında biriktirmeleri sonucu oluşan şekillerdir. Delta oluşabilmesi için şunlar gereklidir:
- Kıyıda güçlü akıntıların olmaması
- Akarsuyun alüvyon malzemeleri bolca taşıması
- Kıyıda derinliğin az olması gerekir
- Gel-git genliğinin az olması gerekir.
- Irmak Adası: Yatak içerisinde oluşan birikimlerdir. Bu birikim kurak zamanlarda artarken yağışlı zamanlarda ortadan kalkar.
- Birikinti Konisi ve Yelpazesi: Akarsuyun eğimin azaldığı yerlerde taşıdığı malzemeyi biriktirmesi ile oluşur. Bu koninin yayvan hale gelmesi ile birikinti yelpazesi oluşur.
