El-Nino-Güneyli Salınım:
Küresel Bir Okyanus/Atmosfer Olayı
El Niño terimi, yüzyıllardan beri yerli halk tarafından, ekvatoral batı Pasifik
Okyanusu’ndan doğuya akan sıcak yüzey sularının kıyısal Humbolt Akıntısı’nın besince
zengin soğuk sularının yerine geçmesi sonucunda, her 2-5 yılda bir Güney
Amerika’nın batı kıyılarında okyanus akıntılarının yönünde ve yüzey sularının
sıcaklığında gözlenen ani değişikliği açıklamak için kullanılmaktadır. 1990’lı yıllarda
oluşanlar bir yana, El Niño’nun etkileri genel olarak 1-2 yıl sürmektedir. Bu
dönemlerde, tropikal doğu Pasifik Okyanusu’nda ve Peru kıyısı boyunca, alize
rüzgarları zayıflar ve deniz yüzeyi sıcaklığı yaklaşık 4-5 C° kadar yükselir. Bu sıcak
sular besin açısından fakir ve yerli türler için olağandışı olduğu için, El Niño olayları
Güney Amerika’nın Pasifik kıyısındaki balıkçılık etkinliklerinde, özellikle hamsi
üretiminde ve öteki deniz canlılarının nüfusunda çok büyük azalmalara neden
olmaktadır.
Şekil 1: Tropikal orta ve doğu Pasifik ikliminde, a) normal (La Niña) ve b) El Niño koşulları
arasında gözlenen farklar (Türkeş, 1997b: Dickinson ve arkadaşları 1996’ya göre yeniden çizilmiştir).
Walker dolaşımı, El Niño devrelerinde normal akışının tersine çalışır: Tropikal batı Pasifik’ten batılı
rüzgarlar ve deniz akıntıları ile taşınan sıcak yüzey suyu, doğu Pasifik bölgesinde deniz yüzeyi
sıcaklığını arttırır; termoklin tabakasının eğimi azalır ve besince zengin dip suları yüzeye çıkamaz; orta
ve doğu Pasifik’te etkili yağışlara neden olan yükselici hava hareketleri artar. Şekil 2: Güneyli Salınım İndisi’nin (SOI, normalleştirilmiş Tahiti - Darwin basınç farkının), uzun
süreli yıllık (Ekim-Eylül arası) değişimi (Türkeş, 1998c: Jones ve arkadaşları, 1998’in aylık SOI dizileri kullanılarak düzenlenmiş ve çizilmiştir.)
Güneyli Salınım (SO) ise, tropikal Pasifik Okyanusu üzerinde gözlenen geniş
alanlı bir atmosferik basınç oynamasıdır. Bu olay, Endonezya alçak basınç ve
güneydoğu Pasifik yüksek basınç alanları arasında hava kütlesi değişimi ile
karakterize edilir. Güneyli salınımın oluşma zamanı değişken olmakla birlikte,
ortalaması yaklaşık 2.5 yıldır. Basınçtaki değişiklik, rüzgar şiddeti, okyanus akıntıları,
deniz yüzeyi sıcaklıkları ve yağış olaylarındaki dalgalanmalar ile yakından ilişkilidir.
SO, atmosfer dolaşımı paternleri ile yüzey ve derin okyanus koşulları arasındaki
bağlantıların en iyi belgelenenlerinden biridir. Bugünkü bilgilerimizle, deniz yüzeyi
sıcaklığı anomalisi oluşumlarının, atmosfer dolaşımı tiplerinin kesintiye uğraması ile
uyumlu olduğunu ve yüksek atmosfer Rossby dalgası konumlarının bu anomalilere
karşı çok duyarlı gözüktüğünü söyleyebiliriz.
Güneyli Salınım ve sıcak El Niño suları, ENSO (El Niño-Güneyli Salınım) olarak
nitelendirilen aynı iklim olayının bir parçasıdır. ENSO olayları, normal ya da soğuk (La
Niña) koşullarda yüksek basıncın güneydoğu Pasifik üzerinde ve alçak basıncın
Endonezya üzerinde yerleşmesi (Şekil. 1a) ve El Niño koşullarında Endonezya alçak
basıncına bağlı yükselici hareketlerin orta Pasifik’e kayması (Şekil. 1b) ile
tanınmaktadır. Normal ve El Niño koşullarındaki basınç dağılışı, bölgesel ortalama
sıcaklık ve yağış koşullarındaki değişiklikleri yönlendirerek, rüzgar ve okyanus
dalgalanmalarının değişimi ile sonuçlanmaktadır. Hava olaylarının kaydedilmeye
başlandığı 1877 yılından beri, El Niño (sıcak olaylar) her 2-5 yılda oluşmuştur. Ancak son 20-30 yılda El Niño, La Niña’ya (normal ya da soğuk olaylara) göre daha sık
oluşmuştur (Şekil. 2). Bu dönemde, ekvatoral orta Pasifik’teki deniz suyu sıcaklıkları,
önceki on yıllara göre önemli ölçüde yüksek olma eğilimi göstermiştir. Endonezya ve
kuzeydoğu Avustralya gibi, kurak koşulların genellikle El Niño devreleri ile aynı
zamanda oluştuğu kara alanlarındaki yağışlar, normalin altında gerçekleşmiştir. Son
yıllardaki ENSO davranışları ve özellikle 1990’da başlayan ve 1998’de sona eren en
uzun süreli El Niño olayları, geçen 125 yıl ile karşılaştırıldığında olağandışı olarak
değerlendirilmektedir.
Tropikal orta ve doğu Pasifik Okyanusu’ndaki yaygın El Niño ısınmasının
etkileri, küreseldir. Ekvador, Peru, Küba ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nin
güneyindeki şiddetli yağışlar ve taşkın olayları, çoğunlukla kuvvetli El Niño yıllarında
oluşur. Avustralya, Endonezya, Filipinler ve Güney Afrika’daki kuraklıklar ve çalılıkorman yangınları da, El Niño’nun izlerini taşır. 1982-1983 El Niño olayı, tarihsel
kayıtlara göre ekonomik etkisi en büyük olan ENSO olayıdır. Bu dönemde, dünya
üzerindeki kasırgalardan, şiddetli yağışlardan ve taşkınlardan, şiddetli ve yaygın
kuraklıklardan, yangınlardan ve tarımsal ürün kayıplarından kaynaklanan parasal
kayıp, yaklaşık 8 milyar ABD $ olarak öngörülmüştür. Ayrıca bu dönemde oluşan
doğal afetler ve onlara bağlı hastalıklar ve salgınlar sonucunda, yaklaşık 2000 insan
ölmüştür. 1990’lı yıllarda (1990-1998) oluşan sıcak olayların ve özellikle 1997-1998
şiddetli El Niño’sunun da, en az 1982-1983 olayı kadar can ve mal kayıplarına ve
ekolojik yıkımlara neden olduğu öngörülmektedir.
El Niño-Güneyli Salınım, etkileri açısından küresel bir olay olarak kabul
edilmekle birlikte, onun Avrupa’daki hava olayları ve iklim üzerindeki etkisi, güney
yarımkürenin tropikal iklim kuşağındaki kadar etkili ve belirgin değildir.
Not:Şekiller Yüklenememiştir.
Umut Can Oğuz